تهذیب ‌الاحکام‌

تهذیب ‌الاحکام‌

سیدمحمد جواد شبیری/ دانشنامه اسلام

تهذیب الاحکام، از منابع مهم فقهی و یکی از کتابهای چهارگانه حدیث شیعه، اثرِ محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی، دانشمند امامی قرن پنجم.

به نوشته مؤلف در مقدمه کتاب (ج 1، ص 2ـ3)، یکی از دوستان وی از وجود احادیث بظاهر متعارض در منابع شیعی با او سخن گفته و یادآور شده که این موضوع موجب انتقاد شدید مخالفان و جدا شدن برخی شیعیان ناآگاه از مذهب حق گردیده است، لذا از مؤلف درخواست کرده که شرحی استدلالی بر کتاب مقنعه شیخ مفید بنگارد که در آن علاوه بر ذکر مستندات قطعی هر مسئله و احادیث مشهور، احادیث متعارض هم آورده شود و شیوه رفع ناسازگاری این احادیث با یکدیگر و تأویل آنها یا وجوه ضعف احادیث متعارض بیان گردد. کتاب تهذیب در پاسخ به این درخواست تألیف شد و در واقع، خاستگاهی کلامی دارد (نیز رجوع کنید به عابدی، ص 33ـ 35). این سخن که تهذیب به توصیه شیخ مفید نگاشته شد (خوانساری، ج 6، ص 230)، بهنظر درست نمیآید. از تعبیر «ایّده اللّه» درباره شیخ مفید، در مقدمه کتاب و بارها در جلد نخست و دوبار در آغاز جلد دوم، و تبدیل آن به «رَحِمَه اللّه» پس از آن، معلوم میشود که تألیف تهذیب در حیات شیخ مفید آغاز شده و پس از وفات وی (رمضان 413) ادامه و پایان یافته است (رجوع کنید به شبیری، 1420، ص 186).

تهذیب الاحکام نخستین تألیف شیخ طوسی بوده و در آن به هیچیک از آثار مؤلف اشاره نشده، ولی او در دیگر آثار خود بارها به این اثر ارجاع داده است (برای نمونه رجوع کنید به طوسی، النهایه، ص 235، 243؛ همو، الجمل و العقود، ص 160؛ همو، کتاب الخلاف، ج 4، ص 15، 110؛ همو، المبسوط، ج 1، ص 356، ج 7، ص 123؛ همو، التبیان، ج 3، ص 121؛ نیز بیش از صدبار در مقدمه و متن استبصار با تعابیری چون تهذیب الاحکام، کتابنا الکبیر و الکتاب الکبیر رجوع کنید به ج 1، ص 2، 10، 14، 133، 137، 155، 175). به نوشته مؤلف در استبصار (ج 1، ص 2ـ3)، تألیف این کتاب پس از پایان تألیف تهذیب و انتشار آن آغاز شده است. همچنین در اوایل کتاب العُدّه فی اصول الفقهِ او ـ که در آغازِ تألیف آن، الذریعه شریف مرتضی (نگاشته شده در 430) تألیف نشده بود (رجوع کنید به علمالهدی، قسمت 1، مقدمه گرجی، ص سیوپنج، سیوهفت؛ آقا بزرگ طهرانی، ج 10، ص 26) ـ به تهذیب و استبصار اشاره شده (ج 1، ص 137) و نشان میدهد که تألیف این دو اثر پایان یافته بوده است. لذا، به نظر نمیرسد که تألیف تهذیب چندان به طول انجامیده باشد (قس مدیر شانهچی، 1377 ش، ص 140).

………..