رجال نجاشی

سید محمد جواد شبیری/ دانشنامه اسلام

رجال نجاشى، مهم ترین کتاب رجالى از اصول چهارگانه رجالى شیعى، تألیف ابوالعباس احمدبن على نجاشى*. نام اصلى این کتاب، به تصریح مؤلف (ص ۲۱۱)، فهرست اسماء مصنِّفى الشیعة (فهرست پدیدآورندگان شیعه) است. او در توضیح عنوان کتاب افزوده است که ذیل نامهر یک از پدیدآورندگان، آثار آنان را که به آنها دست یافته (و ما اَدْرَکنا من مصنَّفاتهم) معرفى کرده، و مطالبى درباره کنیه، لقب، منزلت اجتماعى، نسب، محل سکونت و گفته هایى راجع به مدح و ذم آنها آورده است (نیز ← موحد ابطحى، ج ۱، ص ۱۴۰، ۱۴۵، ۱۵۱).

سیدبن طاووس (متوفى ۶۶۴)، در نقل مطلب از این کتاب، افزون بر نام اصلى آن (← ۱۴۰۹، ص ۱۸۲)، از نام‌هاى مختصرتر فهرست مصنفى الشیعة (۱۳۶۳ش، ص ۱۲۱)، فهرست کتب الشیعة (همان، ص ۱۳۰)، فهرست المصنفین (۱۴۰۹، ص ۱۹۰؛ ۱۳۶۳ش، ص ۱۲۲)، اسماءالمصنفین (۱۳۶۳ش، ص ۹۷)، و الفهرست (۱۴۰۹، ص ۲۴۳؛ ۱۴۱۳، ص ۹۹، ۲۱۰؛ ۱۴۱۶، ص ۲۴۲) نیز استفاده کرده است (نیز ← کولبرگ[1] ، ص ۳۱۶).

نخست، در آثار محقق حلّى (۱۳۷۱ش، ص ۲۹۶؛ ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۹۲؛ ۱۴۱۷، ج۲، ص ۱۴۸، ۴۰۳)، و سپس در شرح حال نجاشى در رجال ابن داوود حلّى (ستون ۳۲) و خلاصة الاقوال علامه حلّى (ص ۷۲) از این کتاب با نام کتاب الرجال و در اجازه علامه حلّى به بنوزهره، از آن با نام اسماءالرجال یاد شده (← محمدباقر مجلسى، ج ۱۰۴، ص ۹۵)، و پس از آن به تدریج عنوان رجال جاى نام اصلى کتاب را گرفته است. هرچند، این نام گذاریها به این موارد محدود نماند و کتاب به نامهاى دیگرى نیز خوانده شد؛ از جمله، در پاره اى از مصادر، فهرست خوانده شده است (براى نمونه ← شهید اول، ج ۱، ص ۵۹؛ حلّى، ص ۴۸۱؛ استرآبادى، ص ۱۲۵، ۱۳۱؛ محمدتقى مجلسى، ج ۱۱، ص۵، ج ۱۴، ص ۳۵۷؛ محمدباقر مجلسى، ج ۱، ص ۳۶، ج ۵۰، ص ۳۳۰)؛ و محقق حلّى در المعتبر (ج ۱، ص ۲۹۲) از آن با نام کتاب المصنّفِین، و فاضل آبى در کشف الرموز (ج ۱، ص ۹) با تعبیر مصنفى الشیعة الامامیة از آن یاد کرده اند. ابن حجر عسقلانى (متوفى ۸۵۲) نیز در لسان المیزان آن را غالبآ، رجال الشیعة (مثلا ج ۱، ص ۲۵، ۹۳، ۱۱۰)، گاهى مصنفى الشیعة (مثلا ج ۱، ص ۳۳۴، ج ۲، ص ۲۴، ۶۹) و به ندرت، شیوخ الشیعة (مثلا ج ۱، ص ۱۲۷، ۲۶۶ـ۲۶۷، ج ۲، ص ۲۲۳، ۲۲۸) و در یک مورد با نام مصنفى الامامیة (← ج ۲، ص ۲۱۶) خوانده است (← ادامه مقاله).

برخى به این دلیل که کتاب رجالى براساس طبقات نوشته مى شود و در آن فقط به ذکر اصول و مصنفات بسنده نمى شود، عنوان رجال را براى این کتاب نادرست دانسته اند (← شوشترى، ج ۱، ص ۲۴؛ نیز ← طوسى، ۱۴۰۳، مقدمه محمد واعظ زاده خراسانى، ص ۳۳). با این حال، دلیلى بر اثبات این نظر وجود ندارد و در کتاب نجاشى، اگرچه اساسآ فهرست آثار نویسندگان شیعه است، جرح و تعدیل و دیگر مباحث علم رجال، از قبیل تعیین طبقه فرد و راوى و مروىٌعنه، و همچنین تعیین دوره زندگى هر فرد، که براى داورى در باب مرسل یا مسندبودن حدیث و نیز وقوع افتادگى در سند ضرورت دارد و از اهداف علماى رجال است، در نظر گرفته شده است (← ادامه مقاله).

بنابراین، کتاب نجاشى هم فهرست است و هم کتاب رجال (شبیرى زنجانى، ج ۱، ص ۱۰۴؛ نیز ← نجاشى، ص۲۱۱) و کتاب رجال بودن این اثر، منافاتى با فهرست بودن آن ندارد و رابطه این دو مفهوم، تباین یا تقابل نیست.