عنوان مقاله: نوادر احمد بن محمد بن عیسی یا کتاب حسین بن سعید؟
نویسنده : شبیری زنجانی،سید محمد جواد
درآمد
تحلیل دقـیق متون، نقشی اساسی در ارزیابی کتاب و تعیین مؤلف دارد و می تواند زوایای تاریک آن را روشن سـاخته، غـبار اشـتباهاتی که در گذر زمان بر چهره کتاب نشسته، بسترد.
نگارنده سالها قبل هنگامی که در مرکز تحقیقات کامپیوتری عـلوم اسلامی در کنار دوستان بخش رجال به آماده سازی اسناد کتب حدیثی برای وارد کـردن به کامپیوتر مشغول بـود، یـادداشت کوتاهی در ارزیابی کتابی با نام (نوادر احمد بن محمد بن عیسی) فراهم آورده بود. در آستانه سالروز وفات محقق ارزشمند، کتابشناس خبیر، عالم بصیر حضرت حجةالاسلام والمسلمین حاج سید عبدالعزیز طباطبایی قدس سـرّه در این یادداشت نظری افکنده و نکته چند بر آن افزود و آن را برای درج در یادنامه آن عالم فقید آماده ساخت، افسوس که تحریر این مقاله به موقع انجام نگرفت و فرصت درج مقاله در آن یادنامه از کف رفت.
اکنون با یاد از آن دانشمند بـا ایـمان و مؤمن با اخلاص، این مقاله را به او ـ که بر گردن حقیر حقوقی بسیار دارد ـ تقدیم می کنم.
ذکر این نکته در اینجا لازم به نظر می رسد که در این بررسی نگارنده از پاره ای از بحثهایی کاملاً تخصّصی رجالی کـه تـأثیر چندانی در نتیجه گیری بحث نداشت، خودداری ورزید و به اشاراتی گذرا بسنده کرده است.
از سوی دیگر سرگذشت کتاب اصلی نوادر احمد بن محمد بن عیسی و تأثیر آن در کتب متأخر و چگونگی به دسـت آوردن اجـزای پراکنده آن، خود نیاز به نگارش مقاله ای مستقل دارد که به خصوص در آن باید از شیوه اخذ و اقتباس احادیث در کتب قدیم سخن گفت. پرداختن به این گونه مباحث در این مقال مـیسور نـبود، تـنها در اینجا اشاره می کنیم کـه ایـن زاویـه از بحث، نتایجی را که در این مقال در ارزیابی کتاب حاضر بدان رسیده ایم، استوارتر می سازد.
آغاز سخن
کتابی به نام نوادر احمد بن محمد بن عـیسی اشـعری قـمی با تصحیح و تعلیق مؤسسه امام مهدی(عج) به چـاپ رسـیده است.[1] مصحّح در مقدمه کتاب درباره نسبت کتاب به احمد بن محمد بن عیسی گفتگو کرده و از برخی نقل نموده کـه کـتاب تـألیف حسین بن سعید است، ولی در انتها آن را همان کتاب نوادر احمد بـن محمد بن عیسی دانسته است،[2] علاّمه مجلسی نیز در نسبت این کتاب به احمد بن محمد بن عیسی یـا حـسین بـن سعید تردید نموده،[3] و صاحب وسائل این کتاب را ـ که به گمان وی نـاقص است ـ نوادر احمد بن محمد بن عیسی دانسته است.[4]
مراجعه به اسناد کتاب و دقت در آن تردیدی باقی نمی گـذارد کـه لااقـل عمده کتاب تألیف حسین بن سعید است، زیرا هرچند احمد بن مـحمد بـن عـیسی و حسین بن سعید در برخی مشایخ چون ابن ابی عمیر و احمد بن محمد بن ابـی نـصر بـزنطی و عثمان بن عیسی مشترکند، ولی در کتاب، مشایخی دیده می شود (مانند نضر بن سوید، قـاسم بـن محمد، فضالة بن ایوب، محمد بن فضیل، قاسم بن عروة،…) که تنها از مـشایخ حـسین بـن سعید بوده و احمد بن محمد بن عیسی از آنها روایت نمی کند.[5]
وجود نام احمد بن مـحمد بـن عیسی در آغاز سند نخستین کتاب نیز دلیلی بر تألیف کتاب توسط وی نیست زیـرا در بـسیاری از کـتابهای قدیمی نام راوی کتاب در آغاز آن آمده است، بنابراین احمد بن محمد بن عیسی می تواند راوی کـتاب باشد.
هیچ دلیـلی هم در دست نیست که نام این کتاب نوادر است بنابراین نمی تـوان اسـتدلال کـرد که نوادر از احمد بن محمد بن عیسی است و از حسین بن سعید نیست.[6]
از سوی دیگر این کتاب، کتاب زهد حسین بن سعید هم نیست، بـلکه کـتابی است فقهی نه اخلاقی.
…….