ارتباط رجال شیخ و رجال برقی

سید محمد جواد شبیری

مقدمه

علم رجال، علم ارزشمند و مهمّی است که در مباحث فقهی و استنباط احکام از منابع اصلی آن نقش بی‌بدیل دارد و بلکه در تاریخ و عقاید و جمیع شعبه‌های معارف اسلامی تأثیری بنیادی می‌نهد که شرح و تفصیل آن را مجالی دیگر باید.

این دانش، با آن همه بلندی رتبت و علوّ منزلت، دانشی است مهجور و دور افتاده، تحقیقات اساسی و ارزشمند و دائرة المعارف‌هایی بزرگ رجالی همگی محصول کار شخصی بلند همتانی آگاه و عاشقانی دل‌سوخته چونان میرزا احمد استرآبادی، شیخ محمد اردبیلی، ملا عنایت الله قهپائی، وحید بهبهانی، علامه بحر العلوم، ابو علی حائری، محدّث نوری، علامه مامقانی، ابو الهدی کلباسی قدّس الله اسرارهم، و سرانجام عالم رجالی بزرگ معاصر شیخ محمّد تقی شوشتری دام ظله می‌باشد. محققان بزرگی چون شیخ حسن صاحب معالم و فرزند وی شیخ محمّد با ارائه بحث‌ۀای ابتکاری و جالب در کتاب‌های منتقی الجمان و استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار راهی نو، به روی علم رجال گشودند.

ولی در حوزه‌های علمی به این کارها، به دیده یک کار اصلی نمی‌نگریستند و با بی‌مهری از کنار آنها می‌گذشتند. خوشبختانه با اهتمام والای مرجع فقید شیعیان و فقیه رجالی بزرگ مرحوم آیة الله العظمی بروجردی در توجه به مواریث شیعی و تأکید بر مراجعه مستقیم به مصادر اولیه و التفات به سرچشمه فقه ناب و حقیقی، یعنی روایات ائمّه اطهار علیهم الصلوات و السلام، گرایشی ستوده به سوی این گونه بحث‌ها مشاهده می‌گردد ولی دامنه کار گسترده است و کارهای شخصی و غیر اصولی و فنی از انجام آن ناتوان.

معجم رجال الحدیث تنها کار فنّی و موفق عصر حاضر است که به دست آیة الله خوئی به سامان رسیده است، ایشان در تهیّۀ مقدّمات کار و مواد خام تحقیقات رجالی از یک گروه از فضلاء یاری جسته‌اند، اما از این گونه کارها بسیار باید صورت پذیرد.

اولین قدم در استحکام پایه‌های علم رجال التفات به اسناد و تتبّع در آنها و تهیه فهرست‌های فنی و دقیق برای تمامی اسانید کتب شیعی و تنظیم طبقات الروات برای همه آنهاست. خوشبختانه اسناد کتب حدیثی در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی – قم به دست کامپیوتر سپرده می‌گردد، ما این سرآغاز را به فال نیک می‌گیریم و امیدواریم با نظارت افراد صاحب‌نظر این کوشش به نیکی انجام گیرد.

باری نوشته حاضر بخشی از کتاب دراسات فی کتب الرجال استکه راقم سطور در نظر دارد به رشته تحریر در آورد. در آن کتاب خواهیم کوشید معرفی جامع و کاملی از کتب رجالی و ارتباط بین آنها و بحث‌های دیگریدر پیرامون آنها، ارائه دهیم و امیدواریم که با بهره‌گیری از آمار و ارقام به مباحث آن دقّت و استحکام بخشیم.

نوشته حاضر به ارتباط دو کتاب رجال برقی و رجال شیخ می‌پردازد و می‌کوشد که با استمداد از این ارتباط، بحث‌های رجالی سودمندی را صورت دهد.

یافتن منابع کتب در شناسایی چهره آنها و در تصحیح صحیح و درست آنها حائز اهمّیتی بسیار است، و متأسفانه در زمینه بحث‌های رجالی کمتر بدان التفات شده است.

در بحث ما نیز با یاری از این روش می‌توان عناوین بسیاری از رجال برقی و یا رجال شیخ را تصحیح نمود که نمونه‌های زیادی از آن را در ضمن این مقال خواهید دید. نوشته حاضر در ۱۲ فصل در دو بخش قرار گرفته سات:

بخش نخست به معرفی کوتاهی از این دو کتاب می‌پردازد و از ۴ فصل تشکیل می‌گردد:

فصل اول: معرفی رجال برقی

فصل دوم: مؤلف رجال برقی

فصل سوم: معرفی رجال شیخ

فصل چهارم: توثیق و تضعیف در رجال شیخ

بخش دوم این مقال به ارتباط این دو کتاب نظر دارد و شامل ۸ فصل است:

فصل اول: ارتبطا دو کتاب تا اصحاب الباقر(ع)

فصل دوم: اصحاب ابی عبد الله جعفر بن محمد الصادق(ع)

در این فصل از ارتباط رجال شیخ و رجال ابن عقده سخن می‌گوییم و نشان خواهیم داد که چه عناوینی از رجال ابن عقده گرفته شده است و در پایان به تفصیل فوائد این بحث را برمی‌شماریم.

فصل سوم: اصحاب ابی الحسن موسی بن جعفر(ع)

فصل چهارم: بررسی یک اشتباه در باب اصحاب الکاظم(ع) از رجال برقی

فصل پنجم: اصحاب ابی الحسن علی بن موسی الرضا(ع)

فصل ششم: اصحاب ابی جعفر محمد بن علی الثانی علیهما السلام

فصل هفتم: اصحاب ابی الحسن الثالث علی بن محمدالنقی(ع)

فصل هشتم: اصحاب ابی محمد الحسن بن علی بن محمد بن علی الرضا علیهما السلام.

در آغاز هر بخش، سرآغازی نهاده گردیده و در سرآغاز بخش دوم توصیف عددی از دو کتاب ارائه می‌دهیم بنابراین این رساله در ۱۴ قسمت خواهد بود. در هر فصل عناوین تحریف شده در پایان فصل و یا در ضمن آن به تفصیل فهرست شده است که تعداد آنها به ۱۱۵ عنوان می‌رسد درباره ۳۷ عنوان دیگر هم بحثی صورت گرفته است. چنانچه از نام فصل‌های این رساله روشن است. این بحث‌ها در شناخت صحیح راویان از امامان معصوم بسیار مؤثر می‌باشد و سه فصل از آن در ارتباط مستقیم با اصحاب امام کاظم(ع) می‌ّاشد.

پیکره اصلی این نوشتار را سخنان و نوشته‌های حضرت آیة الله والد تشکیل می‌دهد. اهمیت این بحث، طالبان حدیث و رجال و عاشقان تحقیق در زندگی ائمه معصومین(ع) را وا می‌دارد که درباره آن به تأمل بنشینند، حال خواه سرانجام با نگارنده در نتایج بحث هم آواز گردند و یا ساز مخالفت بنوازند.

امید است این گونه بحث‌ها جایگاه واقعی خویش را در میان معارف اسلامی و در انظار عالمان دینی بیابد.

قم- سید محمد جواد شبیری

۲۵ شوال ۱۴۰۹، مطابق با ۱۰ خرداد ۱۳۶۸

………..