مقدمه

علم اصول فقه از آغاز تولد تا رسيدن به مرحله كمال ادوار گوناگونى را سپرى كرده است و تلاش و كوشش مستمر دانشمندان مجاهد و عالمان نستوه در بارور ساختن درخت دانش اصول نقش اساسى داشته است.سرانجام بناى عظيم اين دانش به دست محقق و متفكر بزرگ و عالم متّقى پرهيزگار حضرت آية اللّه العظمى شيخ مرتضى انصارى(1214-1281)بازسازى شد و با نگارش كتب ارزشمند اصولى اين علم حيات نوينى يافت.

تأثير شگرف آراء اين متفكر عاليقدر در كتابهاى متأخر تا بدانجاست كه براحتى مى‌توان كتابهاى نگاشته‌شده پس از زمان شيخ را از كتابهاى نگاشته‌شده پيش از زمان وى جدا ساخت.

تأثير آثار فقهى شيخ انصارى نيز بر آثار متأخر،بيشتر از طريق تأثير مكتب اصولى وى صورت گرفته است.

بررسى تاريخ علم اصول و نشان دادن نقش عالمان برجسته هرعصر در رشد و تعالى اين علم و تحليل و تبيين مكاتب مختلف اصولى در أعصار گوناگون و روشن ساختن سير تاريخى مسائل اين علم از آغاز پيدايش و تحولات مختلف اين مسائل در گذر زمان و تأثيرگذارى اين علم بر سائر علوم و تأثيرپذيرى آن از علوم ديگر و…از زمينه‌هايى است كه با وجود بحثهاى مفيد و راهگشاى انجام‌شده ،هنوز بحث تفصيلى به شكل شايسته دربارۀ آنها صورت نگرفته است.

بدون نگرش تاريخى به علم اصول نمى‌توان نقش عظيم دانشمندانى چونان شيخ انصارى را در استوارسازى بناى رفيع اين دانش روشن ساخت.به مدد مقايسه آثار پيش از شيخ با آثار پس از وى مى‌توان عوامل أساسى تحوّل آفرين را در مكتب اصولى شيخ انصارى بازشناخت.

بارى نگارنده در جستجوى يافتن سرچشمه‌هاى نخستين علم اصول به بررسى و تحقيق در منابع اصيل حديث و رجال و كلام پرداخته،مقال حاضر را در شناخت انديشه‌هاى آغازين اين علم و كتب نگاشته‌شده در ادوار نخستين آن فراهم آورده است،و اميدوار است كه بتواند از اين راه به روشن ساختن تاريخ اين علم يارى رساند،باشد كه با نگارش آثار بسيار به دست بلندهمتانى سخت‌كوش و دانشمند،زواياى تاريك تاريخ دانش اصول روشن گردد.

آثار نخستين علم اصول در جامعه شيعى متأسفانه همگى مفقود شده و ما اكنون تنها نام آنها را در كتب رجال و فهارس مى‌بينيم.

نخستين كتابى كه از گزند حوادث زمان مصون مانده كتاب اصول شيخ مفيد(336-413)است كه اصل آن نيز در دست نيست،و گزيده آن با نام «مختصر التذكرة باصول الفقه»به كوشش ابو الفتح كراجكى(م 449)فراهم آمده و در كتاب كنز الفوائد درج گرديده است و بدين ترتيب آراء اصولى شيخ مفيد در مباحث گوناگون اين علم با نظم و ترتيبى نيكو در اختيار ما قرار گرفته است.

در بررسى تاريخ علم اصول پيش از زمان شيخ مفيد دشواريهاى بسيارى ديده مى‌شود و از اين‌رو مشكل مى‌توان چهرۀ روشنى از ادوار نخستين علم اصول در جامعه علمى شيعى ارائه داد،كمبود منابع روشنگر و مشكلات مختلف تحقيق در اين زمينه سبب مى‌گردد كه از دستيابى به نتائج قطعى محروم مانده،تنها به كمك شواهد و قرائن و با استفاده از ظواهر امور تا حدودى از تاريخ اين علم در اعصار نخستين گزارشى فراهم آوريم:

مقال حاضر به ارائۀ گزارشى اجمالى از تاريخ پيدايش و رشد علم اصول در قرون نخستين اسلامى(پيش از شيخ مفيد)در ضمن سه بخش مى‌پردازد:

بخش اول:پيدايش علم اصول

بخش دوم:آثار اصولى نخستين

بخش سوم:انديشه‌هاى اصولى نخستين.

اميد كه با بهره‌گيرى از نظرات و انتقادات محققان و صاحب‌نظران بويژه عزيزان شركت‌كننده در كنگره عظيم شيخ انصارى بتوانيم غبار ابهام را از چهرۀ تاريخ علم اصول برگرفته و در روشن‌سازى اين برهه از تاريخ گام استوارى برداريم.

بعونه و منّه

قم-سيد محمد جواد شبيرى